Гаяз Исхакыйга багышланган күргәзмә

22 июль көнне Татарстан Милли музеенда Гаяз Исхакыйга багышланган электрон экспозицияне тәкъдим итү була. Әлеге чара «Казан -төрки дөньяның мәдәни башкаласы – 2014” проекты уңаеннан тормышка ашырыла.

Күргәзмәне һәм электрон экспозицияне оештыруда «Аяз-Таһир Төрекстан Идел Урал» фонды ярдәм итте. Проект авторлары хәбәр иткәнчә, биредә беренче тапкыр Милли музейда, М.Горькийның әдәби мемориаль музенда, Татарстанның Милли архивында, Г.Камал театры архивында сакланучы материаллар куелган.

«Гаяз Исхакый: биографиясе һәм иҗаты» күргәзмәсендә урын алган татар язучысы һәм җәмәгать эшлеклесе Гаяз Исхакыйның мемориаль әйберләре 1997 ел һәм 2002 елларда Милли музейга Татарстан Президент Аппараты тарафыннан тапшырылды. Заманында Менгери фонды президенты, төрек эшкуары Әхмәт-Вәли Менгеринең кызы Сафия Имре Исхакыйның әлеге шәхси әйберләрен Төркиядән алып килгән иде.

Күргәзмәдә язучының үзе исән чагында нәшер ителгән әсәрләре һәм Татарстан галимнәренең Исхакый тормышына һәм иҗатына багышланган хезмәтләре, музейга күптән түгел генә кабул ителгән башка экспонатлар да урын алган.

20 июль көнне Казанга «Аяз-Таһир Төрекстан Идел Урал» фонды рәисе Тюлай Дюран да киләчәк. Дюран визиты программасында Чистай каласын, андагы Гаяз Исхакый тарихи-мемориаль һәм этнография комплексы белән дә танышу каралган. Язучы туган ягында музей, мәгълүм булганча, 1999 елда ачылган иде.

Экспозициядә Гаяз Исхакый гаиләсенә нисбәтле мемориаль әйберләр тәкъдим ителә. 22 июльдә Татарстан Фәннәр Академиясендә түгәрәк өстәл оештырыла. Түгәрәк өстәл язучының мирасын өйрәнүгә багышлана.

Белешмә:

Гаяз Исхакый 1878 елның 23 февралендә Чистай өязенең Яуширмә авылында туа. Гаяз башта әбисе Мәхфусә остазбикә ярдәмендә язу танырга өйрәнә, авыл мәдрәсәсенә йөри. Унике яшендә аны Чистайдагы мәдрәсәгә бирәләр. Ләкин укыту тиешле булмаганга, өч елдан Гаяз Казандагы Күл буе мәдрәсәсенә килә. Аны биредә күренекле мәгърифәтче Һади Максуди укыта. 1897 елда, мәдрәсәне тәмамлагач, аны Әмирхановлар мәдрәсәсенә хәлфә итеп чакыралар, ә Һ.Максуди монда мөдәррис булып күчә.

1898 елда Г.Исхакый Казан Татар укытучылар мәктәбенә укырга керә, аны 1902 елда тәмамлый. Бер үк вакытта Яңа Бистәдәге мөгаллимлек эшен дә дәвам иттерә. Татар укытучылар мәктәбе укучыларына балаларны рус мәдәнияты рухында тәрбияләргә, ягъни аларны руслаштырырга өйрәтә торган була. Әмма Г.Исхакый милләтенә тугъры булып кала, ул 1902 елда Ырынбурдагы "Хөсәения" мәдрәсәсендә эшли башлый. Г.Исхакый университетка керү теләге белән Казанга кайта, ләкин, ата-анасының сүзен тыңлап, туган авылында мулла булып хезмәт итәргә керешә.

1904 елда ул тагын Казанга килә, иҗтимагый-сәяси хәрәкәтләрдә катнаша башлый, "Таң йолдызы" гәзитен оештыра (ул 1906 елның 18 маеннан 17 ноябренә кадәр чыга. Унынчы саныннан Сәгыйть Рәмиев мөхәррире була). 30 октябрьдә Исхакыйны кулга алалар, ләкин берничә көннән чыгаралар. 23 декабрьдә исә тагын төрмәгә (бу юлы Чистайныкына) ябалар. 1907 елның 18 февралендә азат итәләр. Шул елның октябрь аенда аны яңадан кулга алалар, Архангельск губернасының Пинега шәһәренә сөргенгә җибәрәләр. Ләкин ул монда озак тормый, качып китә. 1908 елның июлендә Петербургка килеп чыга, аннан Төркиягә китә. 1909 елның көзендә яшертен генә Петербургка килә. Кышны башкалада, ә җәйне Финляндиядә үткәреп, көз көне яңадан Төркиягә килә. 1911 елда ялган паспорт белән Петербургка кайта, ләкин аны тоталар һәм Архангельск губернасының Мезень шәһәренә җибәрәләр.

1913 елның 4 апрелендә аны азат итәләр, ләкин Казанга кайтырга рөхсәт булмый. Шулай да әдип Казанга, аннары туган авылына кайтып китә. 1913 елның 22 октябреннән Петербургта "Ил" гәзитен чыгара башлый. Гәзит 1915 елда ябыла. Ләкин 1917 елда, беренче мөмкинчелек килеп чыгу белән, Г.Исхакый аны яңадан чыгара башлый. Апрель аенда Мәскәү мөселман халкы комитеты рәисе итеп сайлана. Октябрьдә инкыйлаб булу милли мәсьәләне хәл итүне кыенлаштыра. Г.Исхакый 1919 елда чит илгә китәргә мәҗбүр була. Башта Кытайда, аннары Франциядә, Германиядә, Польшада яши. Икенче Бөтендөнья сугышы башлангач, Төркиягә килә. Чит илләрдә яшәгәндә дә төпле газета-журналлар чыгара, әдәби әсәрләр иҗат итә. Г. Исхакый 1954 елның 22 июлендә Әнкарада вафат була. Истанбулның Әдернәкапы зыярәтенә күмелә.